خلیج عربی چگونه اولین بار به جای خلیج فارس استفاده شد؟

رویداد۲۴ علیرضا مکی: همزمان با برگزاری مسابقات فوتبال جام خلیج در عراق، تمبر‌های یادبودی با نام «خلیج عربی» در این کشور به چاپ رسید. همزمان محمد السودانی نخست وزیر عراق که اتفاقا از نیرو‌های نزدیک به جمهوری اسلامی محسوب می‌شود، در سخنرانی افتتاحیه این بازی‌ها در بصره از واژه «خلیج عربی» استفاده کرده است.

این نخستین بار نیست که برخی کشورهای عربی، به جای نام «خلیج فارس» از «خلیج عربی» استفاده می‌کنند اما سوال این است که نخستین بار این واژه از کجا بیرون آمد و تاریخ استفاده از عبارت «خلیج عربی» به چند سال می‌رسد.

نام خلیج فارس از میانه‌های جنگ سرد همواره با سیر تحولات منطقه‌ای گره خورده است؛ به عبارت دیگر می‌توان نام خلیج فارس را به نوعی دماسنج تحولات و بحران‌های منطقه‌ای دانست که نخستین بار توسط «جمال عبدالناصر» رئیس جمهور وقت مصر استفاده شد و پیش از آن سندی برای استفاده رسمی از این عبارت وجود ندارد.

جمال عبدالناصر که به عنوان رهبر ناسیونالیسم عرب، رهبری ترقی‌خواهان عرب را بر عهده داشت در یک سخنرانی در سال ۱۹۵۱ با نامیدن خلیج فاس به نام خلیج عرب قصد تحریک احساسات توده عرب منطقه علیه ایران را داشت. سال ۱۹۵۱ در ایران مصادف می‌شد با ۱۳۲۹ خورشیدی که چند سال قبل از آن در دوره نخست وزیری «محمد ساعد مراغه‌ای»، اسرائیل به رسمیت شمرده شد و این موضوع برای ناسیونالیست‌های عرب چندان خوشایند نبود.

مطابق اسناد تاریخی از جمله آثار «فیلیپ کول» و «مارا کوزلسکی» در کتاب معروفشان به نام «یادگاران منتخب» چند سال بعد از جمال عبدالناصر این «سر چارلز بلگریو» مشاور حاکم بحرین بود که به عنوان اولین سیاستمدار غربی در سال ۱۹۵۵ در نشریه صدای بحرین یا صوت البحرین در دوران معاصر نام خلیج عربی را پیشنهاد کرد تا به نوعی بلوک اعراب خلیج فارس را مقابل بلوک فارس تقویت کند؛ این در حالی بود که مطابق اذعان خود تاریخ‌نگاران عرب حتی از زمان جنگ‌های ایران و یونان ومخصوصا از زمان اسکندر کبیر آب‌های این منطقه به نام خلیج فارس خوانده می‌شده است و در ضمن در تمام قرارداد‌ها و معاهداتی که میان ایران و دولت‌های اروپایی از جمله برتیانیا به امضا رسیده، آب‌های این منطقه به نام خلیج فارس شناخته شده است. 

بیشتر بخوانید: سند اعتراف سعودی‌ها به نام «خلیج فارس»

جنجال نامگذاری خلیج فارس صرفا به قرن بیستم محدود نمی‌شده است. از جمله در قرن شانزدهم در یکی از نقشه‌های اولیه طراحی شده از جهان توسط یکی از جغرافی‌دانان اولیه به نام «جرارد مرکادور» در سال ۱۵۶۹ خلیج فارس به دریای بصره تغییر یافته است. این در حالی است که همین فرد در نقشه‌ای که در سال ۱۵۴۱ طراحی کرده است، آب‌های این منطقه را خلیج فارس نام نهاده است. این در حالی است که در سال ۱۵۷۰ رقیب مرکادور به نام «ابراهام اورتلیوس» دهانه ورودی این منطقه را -که امروز تنگه هرمز نامیده می‌شود- به نام آبراه بصره معرفی کرده است.

با اوج‌گیری احساسات پان‌عربیسم و ناسیونالیسم عربی به رهبری جمال عبدالناصر ایران به عنوان سنگر غرب در قلب منطقه هدف تحریکات احزاب ملی‌گرا و سوسیالیست‌های عرب منطقه به رهبری ناصر قرار گرفت. به عبارت دیگر ایران به دلیل روابط ویژه خود با غرب مخصوصا ایالات متحده آمریکا و بریتانیا به عنوان قدرت‌های قدیمی و جدید حاضر در منطقه و نیز به دلیل حفاظت از دولت‌ها و رژیم‌های سنتی و محافظه‌کار عرب حوزه خلیج فارس هدف تحریکات دولت‌های «پان‌عرب» به رهبری جمال عبدالناصر قرار گرفت.

به گزارش رویداد۲۴ در دهه ۱۹۶۰ میلادی دولت عربستان سعودی در زمان پادشاهی ملک فیصل به دلیل روابط امنیتی خاص میان این کشور و ایران و نیز اختلافات میان عربستان سعودی و مصر از حمایت از ادعا‌های مصر خود داری کرد. در واقع تهاجم همه‌جانبه مصر به یمن به عنوان حیات خلوت عربستان سعودی و در نهایت تجزیه این کشور به دو بخش شمالی و جنوبی و ادامه حملات مصر به شمال یمن و سقوط دولت «امامی» در این منطقه عربستان محافظه‌کار را به شدت ترسانده بود. 

در همین حال تهاجم نیرو‌های دست‌نشانده مصر به عربستان و ترور مقامات این کشور بر ترس‌های عربستان از مصر افزوده بود؛ بنابراین در میان مقامات سعودی و به تبع آن سایر مقامات عرب منطقه، انگیزه‌ای برای حمایت از ادعا‌های مصر در مورد خلیج فارس وجود نداشت. این موضوع را به نوعی دیگر در زمان استقلال امارات نیز شاهد هستیم. جایی که در دهه ۱۹۷۰ ملک خالد پادشاه عربستان سعودی با توجه به قدرت ایران و نیز نیاز‌های مشترک ایران و سعودی به یکدیگر، حاضر به حمایت از ادعا‌های ابوظبی در مورد جزایر سه گانه نشد.

نام خلیج فارس پس از انقلاب ایران

این مسئله تا انقلاب ایران ادامه یافت. با وقوع انقلاب اسلامی در ایران و تغییر وضعیت ژئوپلیتیک منطقه دولت‌های منطقه سعی کردند دست به یک ائتلاف در برابر موج رادیکالیسم حاصل از انقلاب اسلامی در ایران بزنند. در این زمان در میان بسیاری از انقلابیون در ایران بحث نامیدن «خلیج فارس» به نام «خلیج اسلامی» قوت گرفت؛ بحثی که گفته می‌شود مهدی بازرگان نخست وزیر دولت موقت و صادق خلخالی از حامیان آن بودند و در حقیقت به عنوان راهی برای پشت سر گذاشتن اختلافات دو سوی خلیج فارس مطرح شده بود.

این مسئله تا زمان تهاجم همه‌جانبه عراق به مرز‌های ایران انقلابی ادامه داشت تا اینکه طی سلسله جلساتی در نهاد‌های مختلف نظام از جمله دولت و وزارت خارجه تاکید بر نام خلیج فارس مورد توافق همه جریان‌های سیاسی قرار گرفت. این در حالی بود که کشور‌های عرب حوزه خلیج فارس به عنوان راهی میانه به منظور گذر دیپلماتیک از این اخلاف دو سوی خلیج فارس از نام خلیج برای نامیدن خلیج فارس در اسناد رسمی خود استفاده می‌کنند. از جمله در زمان تشکیل شورای همکاری خلیج فارس نام این شورا، شورای همکاری خلیج نامگذاری کردند.

با بالا گرفتن اختلافات و درگیری‌های مابین دولت‌های دو سوی خلیج فارس بر میزان حمایت دولت‌های عرب از تاکید بر نام «خلیج عرب» در حال افزایش بوده است. تا جایی که در اقدامی خلاف عرف دیپلماتیک در اولین اجلاس شورای همکاری خلیج فارس پس از انتخاب محود احمدی‌نژاد به ریاست جمهوری ایران، او در این اجلاس زیر نام شورای همکاری خلیج عربی شرکت کرد. مسئله‌ای که در آن زمان گرچه سعی شد از اهمیتش کاسته شود، اما در نهایت منجر به انتقادات داخلی بسیاری تند علیه دیپلماسی منطقه‌ای دولت نهم شد.